PRZEDAWNIENIE KARALNOŚCI CZYNU

1.PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PUBLICZNEGO

I. Istota instytucji

Przedawnienie karalności czynu jest instytucją prawa karnego. Opiera się ona na założeniu, że po upływie pewnego (znacznego) upływu czasu od zdarzenia, nie jest celowe pociągnięcie sprawcy czynu do odpowiedzialności karnej. Z drugiej strony – upływ czasu ma znaczenie dla możliwości prawidłowego ustalenia, jaki przebieg miało zdarzenie i kto jest jego sprawcą.
Instytucja ta ma zatem wymiar humanitarny, ale i czysto kryminalny.

II. Praktyczne znaczenie instytucji

Przedawnienie karalności czynu oznacza niemożność prowadzenia bądź dalszego prowadzenia postępowania karnego.
1/ niemożność prowadzenia postępowania oznacza brak możliwości wszczęcia postępowania karnego;
2/ niemożność dalszego prowadzenia postępowania oznacza brak możliwości przypisania czynu danej osobie (uznania, że dopuściła się ona przestępstwa i wydania orzeczenia merytorycznego) w ramach postępowania, które zostało już wszczęte.

Przedawnienie karalności czynu oznacza zatem niemożność:
1/ W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM
badania przez organ postępowania przygotowawczego (prokurator, Policja) czy konkretna osoba dopuściła się konkretnego czynu zabronionego;
2/ W POSTĘPOWANIU SĄDOWYM
uznania przez sąd, że konkretna osoba dopuściła się konkretnego czynu zabronionego i wydania wyroku skazującego.

Niezbędne jest wówczas wydanie orzeczenia o charakterze formalnym, które sankcjonuje taki stan rzeczy (czyli niemożność stwierdzenia okoliczności wskazanych w pkt 1 i wydania wyroku, o którym mowa w pkt 2). Orzeczenie takie wydaje prokurator bądź inny organ postępowania przygotowawczego (w szczególności Policja) w postępowaniu przygotowawczym albo sąd w postępowaniu sądowym.

PRZYKŁAD 1
Pokrzywdzony złożył zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Prokurator stwierdza, że czyn objęty zawiadomieniem o przestępstwie przedawnił się. Prokurator wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa wobec przedawnienia karalności czynu.

PRZYKŁAD 2
Prokurator złożył w sądzie akt oskarżenia. W toku postępowania sądowego doszło do przedawnienia karalności czynu. Sąd, po przeprowadzeniu przewodu sądowego wydaje wyrok umarzający postępowanie wobec przedawnienia karalności czynu.

Zawsze oznacza to, że nawet jeżeli z akt sprawy wynika niezbicie, że dana osoba dopuściła się czynu zabronionego, niemożliwe jest wydanie niekorzystnego dla niej orzeczenia (zwłaszcza wydanie wyroku skazującego).

Jeżeli sąd I instancji wydał wyrok skazujący a do przedawnienia karalności czynu dojdzie przed wydaniem wyroku przez sąd II instancji, to sąd II instancji może wyłączne uchylić zaskarżony wyrok skazujący i umorzyć postępowanie. W takiej sytuacji nie doszło do skazania oskarżonego.

W zaistniałej sytuacji decydującym czynnikiem okazało się więc wywiedzenie apelacji. Gdyby nie wywiedziono apelacji, wyrok sądu I instancji uprawomocniłby się przed upływem terminu przedawnienia karalności czynu.

Podejmując zatem wszelkie działania w postępowaniu karnym (zarówno jako pokrzywdzony, ale też jako podejrzany/oskarżony), należy mieć na uwadze terminy przedawnienia karalności czynu. Pokrzywdzony zbada przede wszystkim to, czy racjonalne jest złożenie zawiadomienia o przestępstwie (skoro zbliżający się termin przedawnienia karalności czynu uniemożliwi prowadzenie postępowania). Podejrzany/oskarżony zbada przede wszystkim to w jaki sposób, mając na uwadze te terminy, prowadzić obronę.

Skutki wydania wyroku skazującego w sytuacji, gdy doszło do przedawnienia karalności czynu

W sytuacji, gdy sąd – pomimo upływu karalności czynu – wyda wyrok skazujący, wyrok taki jest wadliwy nawet wówczas, gdy zebrane dowody wskazują na to, że dana osoba dopuściła się przestępstwa.
Wyrok taki dotknięty jest tzw. bezwzględną przesłanką odwoławczą (art. 17 § 1 kodeksu postępowania karnego oraz art. 439 § 1 pkt 9 kodeksu postępowania karnego). Niezbędne jest wówczas zaskarżenie wyroku. Sąd II instancji uchyli zaskarżony wyrok sądu I instancji i umorzy postępowanie karne.

Należy pamiętać, że termin przedawnienia karalności sąd liczy w stosunku do przestępstwa, które oskarżony faktycznie popełnił, nie zaś wobec czynu o który został oskarżony. Dlatego właśnie niezbędne jest wcześniejsze przeprowadzenie przewodu sądowego. Sąd może bowiem uznać, że oskarżony czynu nie popełnił i uniewinni go. Sąd może jednak uznać, że oskarżony popełnił czyn, którego bieg przedawnienia jest inny niż czynu, który zarzucił oskarżonemu prokurator (może być to termin zarówno krótszy jak dłuższy).

Niezbędne jest więc wskazanie, w jaki sposób należy prawidłowo obliczyć bieg przedawnienia.

III. Jak obliczyć termin przedawnienia karalności czynu

III.1/ Zgodnie z art. 101 kodeksu karnego przedawnienie karalności przestępstwa ustaje jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:
1/ 40 – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa (chodzi o przestępstwo określone w art. 148 kodeksu karnego);
2/ 20 – gdy czyn stanowi inną zbrodnię (chodzi o każde przestępstwo inne niż w pkt 1/ zagrożone karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności);
2a/ 15 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat (chodzi o każde przestępstwo zagrożone karą wyższą niż 5 lat pozbawienia wolności inne niż w pkt 1/ i 2/);
3/ 10 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata (chodzi o każde przestępstwo zagrożone karą wyższą niż 3 lata pozbawienia wolności ale nie wyższą niż 5 lat pozbawienia wolności, inne niż w pkt 1/ i 2/);
4) 5 – gdy chodzi o pozostałe występki (inne niż wyżej wskazane, zagrożone karą łagodniejszą).
Jak widać, okres przedawnienie karalności czynu zależy od wagi czynu. Im poważniejszy czyn, tym dłuższy termin przedawnienia karalności.

III.2/ Kiedy rozpoczyna się początek biegu przedawnienia

Bieg terminu (początek biegu przedawnienia) rozpoczyna się z dniem, kiedy przestępstwo zostało popełnione, to jest z dniem kiedy została popełniona czynność sprawcza.

W przypadku przestępstw rozciągniętych w czasie, bieg przedawnienia rozpoczyna się wraz z zakończeniem ostatniej czynności sprawczej.

PRZYKŁAD
A znęcał się nad osobą bliską w okresie od dnia 1 stycznia 2024 roku do dnia 31 lipca 2024 roku. Ta ostatnia data wyznacza początek biegu przedawnienia. Nie jest możliwe przedawnienie „części” czynu.

W przypadku przestępstw tzw. skutkowych, to jest dokonanych wtedy, gdy nastąpi określony skutek, bieg przedawnienia rozpoczyna się wraz z wystąpieniem tego skutku.

PRZYKŁAD
A skierował wobec B groźby karalne za pośrednictwem mediów elektronicznych w dniu 1 stycznia 2024 roku. Z treścią gróźb B zapoznał się w dniu 3 stycznia 2024 roku i wówczas wzbudziły one w nim obawę, że zostaną spełnione. Ta ostania data wyznacza początek biegu przedawnienia.

W przypadku przestępstw o tzw. kwalifikacji kumulatywnej, termin liczony jest na podstawie tego przepisu, który przewiduje surowszą odpowiedzialność.

PRZYKŁAD
A dokonał napadu rabunkowego na osobie B, uderzając B pięścią i kradnąc pieniądze w kwocie 500 zł (rozbój – art. 280 § 1 kodeksu karnego). Skutkiem uderzenia było złamanie kości twarzy B (uszkodzenie ciała – art. 157 § 1 kodeksu karnego). A dopuścił się więc przestępstwa o kumulatywnej kwalifikacji z art. 280 § 1 k.k. w zbiegu z art. 157 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. Bieg przedawnienia karalności liczony jest wg przepisu przewidującego surowszą odpowiedzialność czyli rozboju.

Art. 101 kodeksu karnego wskazuje również szczególne przypadki rozpoczęcia biegu przedawnienia, przewidziane dla pokrzywdzonych małoletnich (§ 4).

Najważniejszą jednak informacją jest to, że terminy przedawnienia karalności czynu mogą zostać przedłużone.

IV. Kiedy i na jaki okres może zostać przedłużony okres przedawnienia karalności przestępstwa

IV.1/ Zgodnie z artykułem 102 kodeksu karnego – jeżeli w okresie, o którym mowa w art. 101, wszczęto postępowanie, karalność przestępstw określonych w art. 101 § 1 ustaje z upływem 10 lat.
Wszczęcie postępowania, w przypadku przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, oznacza wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego (śledztwa, dochodzenia).
Oznacza to, że w terminie wskazanym w art.101 kodeksu karnego niezbędne jest:
1/ złożenie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa,
2/ wydanie przez organ postępowania przygotowawczego (prokurator, Policja) postanowienie wszczynającego postępowanie przygotowawcze.
Złożenie zawiadomienia o przestępstwie nie przerywa biegu przedawnienia.

Co dzieje się w sytuacji, gdy przestępstwo przedawni się po złożeniu zawiadomienia o przestępstwie, a przed wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania.

W takiej sytuacji dojdzie do przedawnienia karalności czynu i to niezależnie od tego kiedy zostało złożone zawiadomienie i jakie czynności, inne niż wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego miały miejsce.

PRZYKŁAD
A złożył zawiadomienie o przestępstwie w 2022 roku. Prokurator wydał postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa. A złożył zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa. Sąd uchylił to postanowienie. W 2024 roku, przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa, doszło do przedawnienia karalności czynu. Prokurator wydał więc postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa wobec przedawnienia karalności czynu.

W zaistniałej sytuacji nie miało więc znaczenia, że zawiadomienie o przestępstwie zostało złożone dwa lata przed upływem okresu przedawnienia, jak i to, że w międzyczasie, prokurator wydał postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa z powodów merytorycznych, a sąd wydał postanowienie o uchyleniu postanowienia prokuratora.

IV.2/ Jeżeli w okresie wskazanym w art. 101 § 1 kodeksu karnego zostanie wydane postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego to terminy wskazane w tym przepisie zostaną przedłużone o 10 lat. Oznacza to, że termin ten liczony jest od daty popełnienia czynu (rozpoczęcia biegu przedawnienia), nie zaś od daty wszczęcia postępowania przygotowawczego (o ile zostało wszczęte w okresie wskazanym w art.101 § 1 kodeksu karnego).

PRZYKŁAD
A złożył zawiadomienie o przestępstwie popełnionym w 2010 roku, które przedawnia się w 2025 roku. W roku 2021 roku wszczęto postępowanie przygotowawcze. Termin przedawnienia upływa zatem w 2035 roku.

Wskazane okresy są maksymalnymi okresami w czasie których można analizować czy zostało popełnione przestępstwo i kto jest jego sprawcą. W tym zatem czasie niezbędne jest wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów (co już nie przekłada się na zmianę okresu przedawnienia karalności), skierowanie aktu oskarżenia, wydanie wyroku skazującego przed sąd I instancji i utrzymanie tego wyroku przez sąd odwoławczy (jeśli wyrok jest zaskarżony),

IV.3/ wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego, a w konsekwencji przedłużenie okresu przedawnienia karalności dotyczy czynów wskazanych w tym postanowieniu i w sposób wskazany w pkt IV.2/. Jeśli jednak w toku tego postępowania przygotowawczego zostanie ujawnione, że mogło dojść do popełnienia innego przestępstwa, to kwestia ta jest analizowana w tym samym postępowaniu i nie jest wydane nowe postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Pierwsza czynność zmierzająca do ustalenia czy zostało popełnione to nowe przestępstwo musi być podjęta w okresie o którym mowa w art.101 § 1 kodeksu karnego. Jeżeli czynność ta w tym czasie zostanie podjęta, to jej podjęcie traktowane jest jako swoiste wszczęcie postępowania, ze skutkiem określonym w art.102 § 1 kodeksu karnego.

Postępowanie przygotowawcze toczy się bowiem w zakresie wszystkich czynów, które były podstawą wszczęcia postępowania i tych, które zostały ujawnione w toku prowadzenia tego postępowania.

Problem przedawnienia przestępstw prywatnoskargowych oraz wykroczeń zostanie omówiony w następnej części opracowania.